پس از آنکه قیمت نفت در ماه مارس ۲۰۲۳ به ۷۰ دلار در هر بشکه کاهش یافت، عربستان و سایر اعضای ائتلاف اوپک پلاس در اقدامی شگفت‌آور در اوایل آوریل اعلام کردند تولید خود را ۱.۶ میلیون بشکه در روز پایین می‌آورند و با این اقدام، کل کاهش تولید اوپک پلاس به ۳.۶۶ میلیون بشکه در روز رسید که برابر با ۳.۷ درصد از تقاضای جهانی است. این تصمیم به افزایش قیمت نفت کمک کرد.
ایران، که در فصل چهارم سال ۲۰۲۲، ۲ میلیون و ۵۶۰ هزار بشکه نفت خام در روز تولید کرده بود، در سه ماه نخست سال جاری این میزان را ۴۰ هزار بشکه افزایش داد و به ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه رساند.
مؤسسه مشاوره انرژی فکتس گلوبال انرژی (FGE)، پیش‌بینی کرد که فروش محموله‌های نفت خام و فرآورده‌های نفتی ایران در سال ۲۰۲۳ میلادی روزانه تا ۲۰۰ هزار بشکه افزایش می‌یابد. این روند رو به افزایش صادرات نفت خام ایران، که طبق برآوردها و آمار بخش عمده آن به مقصد چین بارگیری می‌شود، برای بازار نفت که با چشم‌انداز تحریم‌ها علیه نفت روسیه زیر فشار است، تسلی‌بخش خواهد بود.
دبیرکل اوپک، با اشاره به این موضوع، ضمن نامیدن ایران به عنوان «یک بازیگر مسئول» در میان سایر کشورهای اوپک (عراق، الجزیره، آنگولا، کنگو، کویت، لیبی، نیجریه، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ونزوئلا، گابن و گینه استوایی)، تاکید کرد که ایران این ظرفیت را دارد که حجم بالایی از تولید را در زمانی کوتاه وارد بازار کند و برای داشتن همکاری و اطمینان از ثبات بازار ابراز امیدواری کرد.
از اوپک چه می‌دانیم؟
تاسیس اوپک زمانی مطرح شد که شرکتهای نفتی و خریداران اصلی نفت خاورمیانه بدون مشورت با کشورهای تولید کننده نفت، قیمت نفت را پایین آورده بودند و این قیمت روند نزولی در پیش گرفته بود. به همین دلیل وزرای نفت دو کشور بزرگ تولید کننده نفت در جهان، یعنی عربستان و ونزوئلا طی جلسه‌ای ایده تشکیل یک سازمان متحد از تولیدکنندگان نفت را مطرح کردند.
سپس، در سپتامبر سال ۱۹۶۰ (برابر با ۱۳۳۹ خورشیدی) نشستی در بغداد تشکیل شد و پنج کشور ایران، عربستان، عراق، ونزوئلا و کویت (که در آن زمان تامین کننده حدود ۹۰ درصد بازار نفت جهان بودند) سازمان اوپک را جهت مبارزه با انحصار شرکتهای نفتی بزرگ و ایجاد وحدت بین کشورهای صادر کننده نفت پایه‌گذاری کردند. هدف آن‌ها هماهنگ کردن و یکسان سازی سیاست‌های نفتی بین کشورهای عضو به منظور تضمین قیمت‌های منصفانه و پایدار برای تولیدکنندگان نفت بود. از دیگر اهداف این سازمان عرضه کارآمد، اقتصادی و منظم نفت به کشورهای مصرف کننده؛ و بازگشت عادلانه سرمایه برای کسانی است که در این صنعت سرمایه‌گذاری می‌کنند.
شرکتهای نفتی در ابتدا با تشکیل اوپک مخالف بودند و سیاست‌های آن را نمی‌پذیرفتند اما بعد‌ها، با ورود قطر (۱۹۶۱)، اندونزی (۱۹۶۲)، لیبی (۱۹۶۲)، امارات متحده عربی (۱۹۶۷)، الجزایر (۱۹۶۹)، نیجریه (۱۹۷۱)، اکوادور (۱۹۷۳)، گابن (۱۹۷۵)، آنگولا (۲۰۰۷)، گینه استوایی (۲۰۱۷) و کنگو (۲۰۱۸) به این گروه، متوجه شدند که دیگر نمی توانند مانند سابق قیمت نفت را بر اساس سود خود، به صورت یک طرفه، تعیین کنند و مجبور شدند ملاحظاتی را هم مدنظر قرار دهند.
جایگاه ایران در اوپک و بازار جهانی نفت
در سال ۱۳۹۵ صادرات نفت‌خام ایران در نتیجه اجرای برجام جهش کرد و به مرور به بالاتر از ۲.۲ میلیون بشکه در روز رسید. آن زمان تولید نفت‌خام ایران نیز در یک قدمی تکرار رکورد ۴ میلیون بشکه در روز قرار داشت؛ به طوری که اواخر آن سال در توافق اولیه کاهش تولید اوپک سطح تولید مرجع ایران ۳.۹۷۵ میلیون بشکه در روز در نظر گرفته شد.
با خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، از برجام در سال ۲۰۱۸ و شدت گرفتن تحریم‌ها علیه ایران، دوباره نمودار تولید و صادرات نفت‌خام ایران روندی نزولی به خود گرفت و محدود شد. طبق گزارش اوپک، در ماه مارس ۲۰۱۹ تولید نفت خام ایران ۲.۶۹۸ هزار بشکه در روز بوده است. در این شرایط شائبه‌ای مبنی بر خروج ایران از اوپک به وجود آمد اما وزیر نفت وقت ایران، بیژن زنگنه، آن را تکذیب کرد و گفت بازار نفت باید غیر سیاسی باشد.
نتیجه ضمنی این تحریم‌ها افزایش نسبی قیمت نفت و مقرون‌به‌صرفه شدن تولید نفت در آمریکا بوده است. همین بهبود قیمت‌ها و امکان افزایش تولید در آمریکا، به آن کشور اجازه داد تا نفت تنها عضو بنیانگذار اوپک در حیاط خلوت آمریکا، ونزوئلا را نیز به‌طور کامل تحریم کند.
اما تا آنجا که به ایران مربوط است، نداشتن راهبرد نفتی سنجیده و بلندمدت روی دیگر سکه موفقیت آمریکا در خروج نفت ایران از بازار بوده است. به عنوان مثال، برخی از دولت‌های ایران در برهه‌های مختلف، از قیمت‌های بالای نفت دفاع کرده‌اند، زیرا قیمت‌های بالای نفت راحت‌ترین و سهل‌الوصول‌ترین منبع تأمین بودجه بوده است. کارشناسان معتقدند این سیاست دفاع از قیمت‌های بالای نفت در ایران در بلندمدت به سهم خود به رونق تولید در کشورهای غیر اوپک و تسهیل تحریم نفت کمک کرده است، زیرا هرچه قیمت ها به طور نسبی بیشتر افزایش یابد عرضه جهانی افزایش می‌یابد و در نبود کمبود در بازار، تحریم نفت ایران راحت‌تر می‌شود و تاثیر خروج نفت ایران از بازار بر نوسان قیمت‌ها کاهش پیدا می‌کند.
در این شرایط، صادرات نفت ایران به کشورهای کمی صورت می‌گیرد و عمده مقصد صادراتی نیز به کشور چین است. با این حال، با شروع جنگ روسیه و اوکراین و اعمال تحریم‌ها بر روسیه، صادرات نفت این کشور به اروپا با محدودیت مواجه شده و مسکو را به رقیبی برای ایران در صادرات نفت به چین تبدیل کرد.
با توجه به همه این‌ها، نگرانی اصلی اوپک از خروج ایران، آن است که با انجام این کار مسلما احتمال تضعیف سیاسی و بالطبع تاثیرگذاری سیاست‌های آن به نحوی که منافع اعضا را تامین کند، وجود دارد.
بازگشت ایران به بازارهای جهانی نفت
کارشناسان اقتصاد انرژی معتقدند که صادرات نفت ایران به طور کامل به مساله مذاکرات و تحریم‌ها گره خورده است و اگر مساله تحریم‌ها حل شود قطعا نقش و بازیگری ایران در اوپک بیشتر می‌شود.
بدیهی است ابعاد تاثیر بازگشت ایران به بازارهای جهانی بر شرایط جهانی عرضه و تقاضا، به شکل قابل‌توجهی تحت‌تاثیر شرایط حاکم بر بازار و میزان نفت قابل‌عرضه از سوی ایران به این بازارهاست.
سفر هیثم القیس به ایران در شرایطی صورت گرفت که روابط ایران و عربستان در حال گرم‌تر شدن است. چندی پیش، ایران و عربستان سعودی با میانجیگری چین توافق کردند که روابط دیپلماتیک که از سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۴) قطع شده بود را از سر بگیرند. از سویی زمزمه‌هایی برای وساطت پادشاه عمان برای ازسرگیری مذاکرات برجام شنیده می‌شود.
اگر بازگشت ایران به بازار جهانی نفت با عادی‌سازی روابط سیاسی-امنیتی تهران با ریاض و ابوظبی مصادف شود، احتمال توافق در مورد قیمت نفت میان ایران، عربستان، امارات و روسیه افزایش پیدا می‌کند. چنین تحکیم روابطی می‌تواند تاثیر احیای برجام بر قیمت نفت را به سود این چهار کشور کم اثر کند. چنان که عربستان، امارات و روسیه می‌توانند با کاهش اندک تولید، سهم ایران از بازارهای جهانی را افزایش دهند ولی در عین حال، قیمت جهانی نفت همچنان در سطح مطلوب چهار کشور یعنی ۱۰۰ دلار باقی بماند. مجموعه این عوامل می‌تواند برای نفت ایران نویدبخش بازگشت به بازار باشد.
