“نیکیتا اسماگین” کارشناس و روزنامه نگار در حوزه امور بین‌الملل، با تمرکز بر سیاست ایران و روسیه در خاورمیانه با اشاره به بخش کم‌تر پرداخته شده سفر اخیر پزشکیان به روسیه یعنی توافق گازی ایران و روسیه می‌نویسد:”سفر اخیر مسعود پزشکیان رئیس جمهور ایران به مسکو با هدف تقویت مشارکت ایران با روسیه از طریق امضای توافق نامه همکاری راهبردی انجام شد. در حالی که به نظر می‌رسید این سند تا حد زیادی خلاصه‌ای بوروکراتیک از وضعیت فعلی باشد، توافق جالبی در حاشیه به دست آمد. به طور خاص، “ولادیمیر پوتین” رئیس‌جمهور روسیه از برنامه‌های خود برای ساخت خط لوله گاز طبیعی به ایران از طریق جمهوری آذربایجان با ظرفیت انتقال ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال خبر داد. “سرگئی تسیویلیوف” وزیر انرژی روسیه تایید کرد که مذاکرات در مورد این پروژه در مراحل نهایی خود است. این ابتکارعمل در پی تفاهم نامه استراتژیک امضا شده در ژوئن ۲۰۲۴ بین گازپروم روسیه و شرکت ملی گاز ایران برای تامین گاز خط لوله روسیه به ایران است. چهار ماه بعد، در اکتبر ۲۰۲۴، پزشکیان در دیدار با “میخائیل میشوستین” نخست وزیر روسیه در تهران اظهار داشت که این توافق به موقعیت ایران به عنوان یک “هاب گاز منطقه‌ای” کمک می‌کند که به نفع هر دو کشور است”.
چرا روسیه به همکاری گازی با ایران علاقمند شده است؟
این تحلیلگر مسائل ایران در ادامه با اشاره به چرایی علاقمند شدن روسیه به همکاری گازی با ایران در برهه زمانی فعلی می‌نویسد:”مانند بسیاری از زمینه‌های همکاری دیگر، تصمیم مسکو برای حمله به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ و تحریم‌های غرب ناشی از آن نقطه عطفی در همکاری مرتبط با گاز این کشور با ایران بود. یک منبع نزدیک به “گازپروم” که نخواسته نامش فاش شود، به “امواج میدیا” گفت که پیش از جنگ اوکراین، وزارت امور خارجه روسیه به صراحت به این غول گازی توصیه کرده بود که از توسعه پروژه با ایران برای حفظ منافع خود در اروپا خودداری کند. این منبع آگاه در ادامه می‌افزاید:”این ممنوعیت در سال ۲۰۲۲ میلادی لغو شد، زیرا دیگر نیازی به اجتناب از تحریم‌های غرب وجود نداشت. تحریم‌های غرب از پیش علیه روسیه اعمال شده بودند”.
او در ادامه می‌نویسد:” در این زمینه، گازپروم و شرکت ملی نفت ایران در جولای ۲۰۲۲ یادداشت تفاهم را امضا کردند که در آن برنامه‌هایی به منظور سرمایه گذاری حدوداً ۴۰ میلیارد دلاری در صنعت گاز ایران تشریح شد. در حالی که بسیاری از بخش‌های تفاهم نامه محقق نشده باقی مانده است، تحولات اخیر حاکی از علاقه مجدد روسیه به پروژه‌های گازی ایران است. در این راستا، چندین زمینه بالقوه وجود دارد که مسکو و تهران می‌توانند همکاری خود را بیش‌تر پیش ببرند”.
ایران می‌خواهد تبدیل به “هاب گاز منطقه‌ای” شود
“اسماگین” با اشاره به هدف اصلی ایران از همکاری گازی با روسیه می‌نویسد:”یکی از اهداف اصلی همکاری مسکو و تهران، همان طور که طرف ایرانی نشان داده است، تبدیل جمهوری اسلامی ایران به یک هاب گاز منطقه‌ای می‌باشد. این هدف بر این فرض استوار است که ایران می‌تواند گاز روسیه را وارد کرده و همراه با گاز خود به کشورهای دیگر صادر کند. تفاهم نامه ژوئن ۲۰۲۴ بین گازپروم و شرکت ملی گاز ایران بیان می‌کند که ایران روزانه تا ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز روسیه را وارد می‌کند که مجموعاً سالانه ۱۰۹ میلیارد متر مکعب گاز روسیه است. این ارقام به ویژه با توجه به این که صادرات گاز ایران در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۸ میلیارد مترمکعب برآورد شده قابل توجه به نظر می‌رسند. “نیکلای کوژانوف” دانشیار پژوهشی در مرکز مطالعات خلیج‌فارس دانشگاه قطر، به “امواج میدیا” می‌گوید اگرچه طرفین مایل هستند چشم انداز را با احساسی مبالغه آمیز از مقیاس در اسناد رسمی بیش از حد ارزیابی کنند، اما باید دید آیا در عمل امکان تحقق آن وجود دارد یا خیر.
او می‌افزاید:” انتظار می‌رود اروپا مصرف گاز خود را در فاصله سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۳۵ میلادی کاهش دهد. بنابراین، امیدوار کننده‌ترین بازارهای تقاضای گاز در آسیا باقی می‌مانند: چین، هند، پاکستان، بنگلادش و فیلیپین”. “کوژانوف” می‌افزاید:”با توجه به اینکه پروژه خط لوله گاز از ایران به پاکستان به دلایل سیاسی متوقف شده است، ایران برای دستیابی به این بازار‌ها به فناوری‌های مرتبط با حوزه گاز طبیعی مایع نیاز دارد”. به گفته این کارشناس، فناوری‌های روسی مرتبط با حوزه گاز طبیعی مایع کم‌تر از فناوری‌های همتایان غربی آن موثر هستند، اما با اراده سیاسی قوی، پروژه گازپروم و شرکت ملی گاز ایران در نهایت می‌تواند به موفقیت برسد. این یک فرآیند زمان بَر است و نیاز به صرف منابع و هزینه دارد، اما اگر چاره‌ای جز بهبود فناوری نباشد، در نهایت می‌تواند مؤثر واقع شود”.
یک بازرگان روس که در پروژه‌های نفت و گاز ایران کار می‌کند به “امواج میدیا” می‌گوید:”ایران ساخت دست کم سه پایانه گاز طبیعی مایع را با مشارکت شرکت‌های غربی از جمله غول انرژی فرانسوی توتال آغاز کرده بود، اما کار به دلیل تحریم‌ها متوقف شده است”. این منبع می‌افزاید:”شرکت نفت و گاز روسی “نوواتک” دارای فناوری‌های لازم است و می‌تواند این کار را تکمیل کند. ما تخمین می‌زنیم که ساخت یک پایانه حداقل سه تا چهار سال به طول انجامد”.
تبدیل ایران به هاب گازی یک هدف گذاری پیچیده است
“کوژانوف” با اشاره به پیچیده بودن تبدیل ایران به هاب گازی می‌گوید:”بدون کاهش تحریم‌های وضع شده علیه تهران دستیابی به این هدف دشوار است. در این زمینه، یک جایگزین نسبتا ساده وجود دارد: راه اندازی سوآپ گاز. پروژه‌ای برای فعال کردن مبادلات بین مسکو و تهران از سال ۲۰۲۲ مورد بحث قرار گرفته و عرضه اولیه ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال را پیشنهاد می‌کند. در این چارچوب، روسیه از طریق خط لوله موجود در ترکمنستان گاز به ایران صادر خواهد کرد که برای مصرف داخلی در شمال ایران استفاده خواهد شد. برای تهران، این به معنای آزاد کردن ظرفیت‌های تولید اضافی برای تامین تقاضای داخلی و هم چنین تسهیل صادرات گاز به عراق و ترکیه است”.
این بازرگان روسی که در ایران به سر می‌برد می‌گوید:”از نظر فنی، پروژه سوآپ گاز آماده راه اندازی است. اما در حال حاضر ترکمنستان به دلایل سیاسی اجازه ترانزیت گاز روسیه به ایران را نمی‌دهد. هیچ‌کس نمی‌داند که ترکمنستان چه زمانی برای لغو این محدودیت آمادگی خواهد داشت. ممکن است چند ماه یا حتی چندین سال به طول انجامد”.
توسعه میدان مشترک گازی
تفاهم نامه‌ای که در سال ۲۰۲۲ توسط گازپروم و شرکت ملی نفت ایران امضا شد، سرمایه گذاری روسیه در پارس جنوبی، نیمه شمالی مخزن گاز غول پیکر مشترک دریایی که به عنوان میدان شمالی در قطر شناخته می‌شود، را پوشش می‌دهد. با این وجود، آن پروژه ممکن است با چالش‌های فنی رو‌به‌رو شود. برای مثال، برخی از تحلیلگران صنعت گاز اشاره کرده‌اند که برای این کار نیاز به نوع خاصی از لوله وجود دارد که در ایران و روسیه تولید نمی‌شود و به دلیل تحریم‌ها نمی‌توان آن را از اروپا یا ژاپن وارد کرد. با این وجود، پیچیدگی‌های فنی موجود غیرقابل حل به نظر نمی‌رسند.
به گفته “کوژانوفگ این یک هدف دست یافتنی است، اما نیازمند سرمایه گذاری‌های کلان می‌باشد. او می‌افزاید:”سوال واقعی بیش‌تر در مورد امکان اقتصادی بودن این ایده است”. بازرگان روس شاغل در ایران که نخواسته نامش فاش شود تاکید می‌کند که چالش اصلی در مفاد قرارداد نهفته است. او به “امواج میدیا” می‌گوید:”در حالت ایده‌آل، یک شرکت تابعه روسی در ایران باید تأسیس شود و هم این شرکت و هم مفاد قرارداد باید نه تنها با اراده سیاسی، بلکه توسط قوانین ایران محافظت شوند”.
راه‌های دیگر برای همکاری
زیرساخت گاز طبیعی ایران اغلب به عنوان یک نقطه ضعف برجسته می‌شود، زیرا فروش گاز داخلی نتوانسته هزینه ساخت شبکه‌های توزیع را پوشش دهد. نهاد‌های روسی به طور بالقوه می‌توانند با ارائه فناوری در این زمینه به جمهوری اسلامی کمک کنند. با این وجود، همان طور که “کوژانوف” به “امواج میدیا” می‌گوید مسئله اصلی برای ایران این است که چگونه یارانه‌های دولتی منجر به مصرف بیش از حد می‌شود مشکلی که بازیگران غیر ایرانی نمی‌توانند آن را حل کنند. او می‌افزاید:”روسیه می‌تواند در اجرای خطوط لوله کمک کند، اما ایران تجربه زیادی در این زمینه دارد و بحث حفظ شبکه‌های موجود مشکلی است که روسیه نیز با آن مواجه است”.
در عین حال، ایران و روسیه دارای بخش‌های پیشرفته پتروشیمی هستند که فرصت‌های بیش تری را برای همکاری باز می‌کند. بازرگان روس ساکن در ایران در این باره می‌گوید:”روسیه ظرفیت مازادی برای تولید محصولات پتروشیمی از گاز طبیعی مانند متانول و آمونیاک دارد. این محصولات قابلیت انتقال زمینی به ایران را دارند. روزانه چند میلیون تن می‌تواند از طریق خاک ایران به بنادر این کشور در خلیج فارس ترانزیت شود، همراه با سوآپ پتروشیمی، محصولات روسی را می‌توان در شمال ایران مصرف کرد، در حالی که ایران مواد شیمیایی تولیدی خود را در قسمت جنوبی کشور صادر می‌کند”.
فرصت آموزش به کارکنان ایرانی توسط روسیه
“اسماگین” در بخش پایانی گزارش خود یکی دیگر از زمینه‌های امیدوارکننده برای همکاری‌های مرتبط با انرژی را ارائه فرصت‌های آموزشی به کارکنان ایرانی توسط روسیه می‌داند و می‌نویسد:”چندین دانشگاه معتبر روسیه در این بخش تخصص دارند، مانند دانشگاه دولتی نفت و گاز گوبکین روسیه و دانشگاه معدن سن پترزبورگ. در حالی که برخی از ایرانیان به طور مستقل در این موسسات تحصیل می‌کنند، این مسیر برای همکاری حداقل تاکنون مورد تاکید مقام‌های بلندپایه روسیه و ایران قرار نگرفته است”.
“کوژانوف” می‌گوید:”فرصت‌های موجود برای بهره برداری از قدرت نرم به‌طور سنتی توسط مسکو نادیده گرفته شده‌اند. این حوزه‌ای است که روسیه می‌تواند در آن به ایران به نفع دو طرف کمک کند، اما به سادگی مورد غفلت قرار گرفته است”.
اسماگین در پایان می‌نویسد:” در مجموع، پایه و اساس همکاری‌های گسترده ایران و روسیه در بخش گاز مستحکم است، اما اجرای توافق‌ها هنوز به طور کامل محقق نشده است. نکته مهم آن است که با توجه به این که تحریم‌های غرب به چرخش غول‌های انرژی مانند گازپروم به سمت ایران دامن زده، آینده جنگ اوکراین از جمله احتمال توافق صلح با میانجی گری آمریکا عامل مهمی است که ممکن است همکاری بین مسکو و تهران را شکل دهد. در این زمینه، سال ۲۰۲۵ سالی تعیین کننده‌ای برای مسیر همکاری‌های انرژی ایران و روسیه خواهد بود”.
